Biri çıkmış, ülkeyi işgalden kurtarıp, cumhuriyeti kurmuş, devrimleri gerçekleştirip, ülkeyi dönüştürmüş, Türk Dili ve eğitimi üzerinde ciddi çalışmalar yapmış yetmemiş bir de hayatının son senesinden bir yıl önce Geometri kitabı yazmış. Arapça ve Farsça geometri terimlerine bugün hala kullandığımız Türkçe karşılıklar bulmuş, geometrinin ezberlenmesi ve öğrenilmesi güçlüğüne son vermiş.
Atatürk eğitim alanında milli dilin kullanılmasından yanaydı ama yabancı dillerin de etkin şekilde öğrenilmesini istiyordu. 1929 yılında Türk Maarif Cemiyeti’ni kurduğundaki
amacı ‘Türk harsı(kültürü) içinde yabancı dil öğretmek’ idi. Türk Maarif Cemiyet’inin
1931 yılında ilkokulu, 1933 yılında ortaokulu, 1936 yılında da lisesi açıldı.
Eğitim dili Türkçe idi. Haftada 10 saat ingilizce öğretiliyordu. Yeni Türkiye’nin kalkınması milli kalkınma,
eğitimi milli eğitim, dili milli dil olacaktı. Ama 1940’ların sonunlarında
Marshall yardımlarıyla oluşan Amerikan
hayranlığı, Demokrat partinin iktidara gelmesiyle daha da popülerleşti. Amerika
ve İngilte’nin yönlendirmeleriyle Yenişehir okulunda 1951-1952 öğretim yılında
hazırlık sınıfları açılarak eğitim dili İngilizce oldu. Okulun, o vakte kadar
"Türk Maarif Cemiyeti Yenişehir Lisesi" olan adı "Türk Eğitim
Derneği TED Ankara Koleji" şeklinde
değiştirildi.
Atatürk 1928-1938 arası on yılda en büyük eforu Türk dili üzerine verdi. Ölüm döşeğinde son üç gün komada kaldıktan sonra kendine geldiğinde ‘Arkadaşlara selam, dil çalışmalarını sakın gevşetmeyin’ deyip kendinden geçmişti.
Atatürk ölümünden birbuçuk yıl önce 1936-1937 kış
aylarında da geometri kitabı yazmıştı. Ardından çıktığı Anadolu gezisinde Sivas’a
uğramış ve Sivas lisesini ziyaret etmişti. Atatürk ve mahiyetindekiler Sivas
Lisesi’nin 9/A sınıfında Hendese (Geometri) dersine girdi. Atatürk bu derste
bir kız öğrenciyi tahtaya kaldırdı. Öğrenci, Atatürk’ün tahtada çizdiği paralel
iki çizginin başka iki paralel çizgi ile kesişmesinden oluşan açıların adlarını
söylemekte zorluk çekiyor ve yanlışlıklar yapıyordu. Bu durumdan etkilenen
Atatürk, tepkisini, ‘Bu anlaşılmaz Arapça
terimlerle, öğrencilere bilgi verilemez. Dersler, Türkçe, yeni terimlerle
anlatılmalıdır.’ dedi ve tebeşiri eline alıp, tahtada çizimlerle
“zaviye”nin karşılığı olarak “açı”, “dılı” nın karşılığı olarak “kenar”,
“müselles”in karşılığı olarak da “üçgen” gibi Türkçe yeni terimler kullanarak,
bir takım Geometri konularını ve bu arada Pythagoras teoremini anlattı.
Atatürk, “muvazi” kelimesinin yerine kullandığı “paralel” teriminin kökenini açıklarken Orta Asya’daki Türklerin, kağnının iki tekerleğinin bir dingile bağlı olarak duruş biçimine “para” adını verdiklerini anlattı.http://www.isteataturk.com/haber/189/ataturk-ve-geometri-kitabi
Atatürk’ün Türkçe karşıtlar ürettiği eski geometri terimleri:
Bu’ud - boyut
mekan - uzay
satıh - yüzey
kutur - çap
nısf-ı kutur - yarıçap
kavis - yay
muhit-i daire - çember
mümâs - teğet
zâviye - açı
re’sen mütekabil zâviyeler - ters açılar
zâviyetan’ı mütabâdiletân-ı dâhiletan - iç ters açılar
kaaide - taban
ufkî - yatay
şâkulî - düşey
amûd - dikey
zâviyetân-ı mütevâfıkatân - yöndeş açılar
va’zîyet - konum
mustatîl - dikdörtgen
muhammes - beşgen
müselles-i mütesâviyü’l-adlâ’ - eşkenar üçgen
müselles-i mütesâviyü’ssâkeyn - ikizkenar üçgen
şibh-i münharif - yamuk
mecmû - toplam
nisbet - oran
tenasüb - orantı
mesâha-i sathiyye - alan
müştak - türev
müsavi - eşit
mahrut - koni
faraziye - varsayı
hat - çizgi
mukavves - eğri
seviye - düzey
dılı - kenar
muvazi - paralel-koşut
menşur - pürüzma
hattı mail - eğik
veter - kiriş
re’s - köşe
zaviyei hadde - dar açı
hattı munassıf - açıortay
muhit - çevre
kaim zaviyeli müselles - dikey üçgen
tamamlıyan zaviye - tümey açı
murabba - kare
mümaselet - imsiy
umumi totale - ökül küre - yüre
Atatürk’ün önerdiği kelimelerden 77 yıl içerisinde
sadece aşağıdakiler için yeni terimler üretildi.
Varsayı – varsayım
Pürüzma – pirizma
dikey üçgen – dik üçgen
dikey açı – dik açı
tümey açı – tümler açı
imsiy – benzerlik
ökül – tüm/bütün
yüre - küre